Rằm tháng Bảy là một ngày rằm đặc biệt, ngoài việc báo hiếu song thân, trong thời tiết mưa gió sụt sùi lòng người còn mở thông ra nhiều cõi ngoài, nhớ đến bao người, tục cúng cô hồn lang thang xó chợ đầu đường, mang đầy tính vị tha nhân bản. Hầu như sự vĩnh hằng, thời gian hữu hạn kéo đi bao nhiêu đổi thay và cái chết là một trong chủ đề lớn của các nhà thơ. Không phải tự nhiên, mỗi năm đến rằm tháng Bảy tôi nhớ đến "Chiêu hồn thập loại chúng sinh" của Nguyễn Du.
Kìa những kẻ chìm sông lạc suối
Cũng có người sảy cối sa cây
Có người leo giếng đứt dây
Người trôi nước lũ,kẻ lây cháy nhà
Thế là:
Khi sao đông đúc vui cười
Mà khi nhắm mắt
không người nhặt xương
Kẻ thân thích vắng sau vắng trước
Biết lấy ai bát nước, nén nhang
Nhớ đến Tản Ðà qua " Thăm mả cũ bên đường":
Hay là thuở trước kẻ văn chương
Chen hội công danh lỡ lạc đường
Tài cao phận thấp chí khí nất
Giang hồ mê chơi,
quên quê hương
Hay là thuở trước khách hồng nhan
Sắc sảo khôn ngoan trời
đáng ghen
Phong trần xui gặp bước lưu lạc,
Ðầu xanh theo
một chuyến xuân tàn.
Rằng thực là hay nhưng theo tôi, hai bài thơ trên thuộc về loại quán. Giống như quán thân bất tịnh mang tính cách luận lý; nếu không khéo, bất tịnh với thanh tịnh là hai mặt trong một con người sẽ trở thành nỗi tự kỷ ám thị trước điều không tránh khỏi, để rồi chán sống hoặc yêu cuồng sống vội... quên mất cuộc sống thân kia là quả của nghiệp, nghiệp lẽ ra được giải từ ngay lúc người đang sống. Lẽ ra phải vun đắp cuộc sống, thân kia cho thanh cao lâu dài. Theo tôi nó không so được với bài thơ của Tế Ðiên hòa thượng:
Sáu mươi năm bừa bãi
Vách đông đánh đổ vách tây
Ðến nay thu nhặt quay về
Như xưa nước liền trời biếc.
Tôi không biết Hòa thượng Tế Ðiên là nhân vật có thật hay hư cấu. Ðôi lúc người thật cũng trở thành huyền thoại, hư cấu và ngược lại, chẳng phân biệt được. Chính vì vậy, khi đọc lên mấy câu thơ của ngài, người ta lập tức trực nhận những cái thấy khác như không, như vô, tỉnh thức mở cánh cửa thong dong một cõi đi về, cuối tầm nhìn trời nước gặp nhau.
II
Nhắm mắt, qua đời, chết ngắc, chết ngủm, tử, vong,... Người đời rất phong phú từ ngữ để diễn tả điều đáng sợ không tránh khỏi. Tôi lại thích mấy từ đi, quy cố hương, quy tân gia (về ngôi nhà mới), có vẻ đùa cợt nhưng lại gần với chân lý . Tuy nhiên đúng nhất vẫn là từ nhà Phật "hoa khai Cực lạc" để chỉ cái chết sao lại là hoa khai, chỉ vì chết không phải là trạng thái tĩnh mà đó là trạng thái động. Chết thân cũ để thay thân mới. Sự chết chỉ là một phen trong vô số lần chết. Sự sanh cũng vậy, một lần trong vô lượng kiếp sanh. Hoàn toàn phù hợp với quan niệm khoa học - vật chất biến đổi từ dạng này sang dạng khác. Tôi nhớ lúc còn nhỏ, những người lớn tuổi, mẹ tôi bao giờ đi chùa thắp nhang lạy Phật xong, sau đó đến trước bàn "hoa khai Cực lạc" xá ba xá. Tôi đứng bên mẹ nhìn cả trăm tấm ảnh vong linh, đàn bà, đàn ông, có người rất trẻ và có cả ảnh trẻ con, sợ lắm. Tôi hỏi mẹ, trong số các ảnh vong có ai bà con, mẹ nói không. Vậy tại sao mẹ tôi và những người đi chùa đến đây thắp nhang xá xá, mẹ không giải thích hành động mình. Có lẽ ngày ấy tôi còn nhỏ không hiểu được nên mẹ không nói. Từ đạo Phật, người Việt Nam có truyền thống nhân bản bao dung, không phân biệt mọi hương hồn đã vãng sanh. Rằm tháng Bảy cúng hết các cõi, cúng cô hồn. Kể cả lập bàn thờ cho kẻ thù như đền Phục Ba tướng quân (Mã Viện) ngoài miền Bắc chẳng hạn.
Ngày nay đi chùa thấy tục xưa như mai một... trừ người thân đi chùa đến bên hoa khai Cực lạc tưởng niệm cha mẹ bà con, người không thân lướt nhìn hờ hững. Do đời nay thấm tư tưởng nhị nguyên của phương Tây phân biệt rạch ròi giữa đen - trắng, tả - hữu, ta - tha nhân. Nó là nguyên nhân của mọi cuộc khủng hoảng, đổ vỡ như ta đã thấy. Khi nói không tâm linh, tôi thấy người nói nghèo nàn sao, vì giữa không tâm tâm linh và tâm linh còn có vùng giao thoa, tập mờ. Những câu hỏi của đời sống từ đây mà ra. Chính từ vùng này đưa đẩy những phát minh, sáng kiến khoa học ra đời. Từ cái sợ "hoa khai Cực lạc" không dám nhìn, dần dần tôi thơ thẩn đứng nhìn các vị lâu hơn. Nhìn những tấm ảnh đàn ông, đàn bà, người già, người trẻ trên bàn, không ai giống ai, không có người thứ hai lặp lại, tất cả nói với tôi một điều, cuộc sống đáng quý biết bao nhiêu. Từ sống chuyển qua từ trần, cõi xa kia tôi không biết nhưng lại trực nhận ra một điều đáng sợ là... hư không hoàn toàn bình đẳng, ngoài cái nghiệp của mình mang, chết vẫn chưa chấm dứt vì còn có sự tạo nghiệp, cộng nghiệp, tức là con cháu, giòng họ mình vẫn còn đó. Chết chỉ là việc khởi đầu. Cuối cùng hướng về cõi xa kia... Sự thức tỉnh lại hồi quang phản chiếu ở trên mặt đất này. Phải chăng đó là ý nghĩa diệu ảo của mùa Vu lan, Báo hiếu?
Ngô Khắc Tài