Khi tôi trình bày về tâm, tôi không chỉ nói về cái tâm của tôi, về cuộc hành trình của riêng tôi, mà thực ra tôi đang diễn tả cái tâm của mỗi người chúng ta và của tất cả mọi chúng sinh trong vũ trụ.
Cách thức chúng ta sống, cách thức chúng ta suy nghĩ - hầu như tất cả đều dành cho những thú vui vật chất. Chúng ta qúa coi trọng thế giới cảm giác và thế giới vật chất để rồi tự hiến mình cho bất cứ cái gì có thể làm cho chúng ta sung sướng, nổi danh và có địa vị. Tất cả những sự kiện này đều khởi phát ra từ tâm của chúng ta. Chúng ta đã qúa bận tâm về những thứ bên ngoài mà không bao giờ chịu nhìn vào bên trong tâm hồn của chúng ta, chúng ta chẳng bao giờ thèm hỏi: “Tại sao tâm tôi lại hấp dẫn như thế này?”
Cho tới khi nào chúng ta còn sống thì tâm của chúng ta không thể tách rời khỏi chúng ta. Như chúng ta đã biết, chúng ta luôn luôn thay đổi, hôm nay thế này mai thế khác. Sự kiện đó không hoàn toàn do thể xác của chúng ta thay đổi mà phần lớn là do tâm - tâm làm việc một cách rất tự nhiên, rất tự động mà chúng ta không thể hiểu nổi. Vì thế, chúng ta cần khám nghiệm tâm của chúng ta, chính tâm của chúng ta chứ không phải cái thân xác của chúng ta. Sự thật là, chính cái tâm của chúng ta đã luôn luôn hướng dẫn chúng ta phải làm gì. Chúng ta phải hiểu được tâm lý riêng của chính mình, danh từ tôn giáo gọi là nội tâm, nội tính, tính bản nhiên... Chẳng sao cả, dù gọi bằng tên gì đi nữa, chúng ta hãy tìm hiểu tâm của chúng ta xem sao.
Ðừng bao giờ nghĩ rằng việc khám nghiệm, việc tìm hiểu bản tính tự nhiên của tâm là công việc của những người Ðông Phương hay của một cuộc hành trình về phương Ðông. Ðó là một quan niệm hoàn toàn sai lầm. Ðây chính là việc của chúng ta, của tất cả mọi người. Làm thế nào chúng ta có thể tách rời thân xác của chúng ta hay những hình ảnh riêng tư của chúng ta ra khỏi tâm của chúng ta được? Chắc chắn là không thể được. Chúng ta nghĩ rằng chúng ta là một người độc lập, hoàn toàn tự do muốn đi đâu thì đi, muốn làm gì, muốn hưởng gì cũng được. Hãy quên cái ý nghĩ đó đi, chúng ta chẳng tự do chút nào cả! Tôi không muốn nói rằng chúng ta đang bị kiểm soát bởi một người nào. Ðây chính là bởi một cái tâm không được kiểm soát, một cái tâm không tỉnh thức, một cái tâm bám víu của chính chúng ta, nó đang áp chế, nó đang đè ép chúng ta. Nếu chúng ta khám phá ra chúng ta đang bị nó áp bức như thế nào thì cái tâm không tỉnh thức của chúng ta sẽ tự tan biến ngay. Hiểu được tâm của chính mình thì giải quyết mọi vấn đề sẽ dễ dàng hơn.
Ngày hôm nay nhìn thế giới thật là tuyệt vời, ngày hôm sau nó qúa tệ. Tại sao chúng ta nói được như vậy? Nói một cách khoa học, tự căn bản thế giới không thể thay đổi như vậy được. Chính tâm chúng ta là nguyên nhân của những hình ảnh này. Ðây không phải là những giáo lý tôn giáo, sự thay đổi tâm tính không phải do những giáo điều. Tôi hoàn toàn không đề cập đến tôn giáo; tôi đang nói về những cách thức chúng ta hướng dẫn đời sống thường ngày của chúng ta, những sự kiện làm chúng ta thay đổi lúc lên lúc xuống. Người khác hay hoàn cảnh sống chung quanh không phải là những lý do căn bản của sự thay đổi. Ðó chính là tâm của chúng ta. Tôi hy vọng rằng qúy vị hiểu được điều tôi đang trình bày.
Tương tự như vậy, một người nghĩ rằng thế giới này qúa đẹp, con người thật tuyệt hảo và nhân hậu; trong khi đó người khác lạïi cho rằng con người và tất cả mọi sự trên trái đất này thật qúa tồi tệ. Ai đúng đây? Làm thế nào chúng ta có thể giải thích một cách khoa học, một cách ngay thẳng vấn đề này? Thật ra đây chính là những phóng tưởng, những vọng tưởng của tâm mỗi một cá nhân về thế giới cảm quan của chính họ. Chúng ta nghĩ, "Hôm nay như thế này, ngày mai như thế kia; ông này như thế này, bà kia như thế kia.” Nhưng đâu là sự tuyệt đối nhất, bà kia có đẹp mãi mãi không, ông kia có thực sự tốt lành trẻ đẹp tới mãn đời không? Tất cả đều không thực sự hiện hữu - tất cả đều là sản phẩm của tâm thức mà ra
Ðừng cho rằng, đừng tưởng rằng tất cả các sản phẩm vật chất đều có thể làm thỏa mãn những ước muốn của chúng ta hay chúng sẽ tạo cho chúng ta có một đời sống hoàn hảo, điều này không thể có được. Làm sao chúng ta có thể hoàn toàn thỏa mãn được mặc dầu đang có tràn đầy đồ vật ở chung quanh chúng ta? Làm sao có thể ngủ được trong khi có cả ngàn người khác nhau đang thỏa mãn chúng ta? Ðiều này không bao giờ xẩy ra, không bao giờ có được. Sự thỏa mãn tuyệt đối chỉ đến từ tâm của chúng ta!
Nếu chúng ta không hiểu vấn đề tâm lý của chính chúng ta thì chúng ta sẽ bỏ quên tất cả những sự kiện đang xẩy ra trong đó cho tới một lúc nào đó chúng sẽ vỡ tung ra và chúng ta sẽ trở nên điên dại vì chúng. Con người trở nên cáu kỉnh, giận dữ chỉ vì họ thiếu sự hiểu biết tận bên trong tâm hồn họ, thiếu sự tìm hiểu, thiếu sự khám xét nội tâm của họ. Họ không thể giải thích cho chính họ, họ không biết làm cách nào để nói chuyện với chính họ. Vì thế, họ chỉ bận tâm, lo lắng cho những đối tượng ở bên ngoài, trong khi đó ở bên trong, tâm hồn họ đang xuống dốc một cách thê thảm để chờ ngày đổ vỡ. Họ đã bỏ rơi thế giới nội tâm nên nội tâm của họ hoàn toàn đi liên kết với vô minh, với mù quáng thay vì thức tỉnh và tự phân tích vấn đề trong sự bình tĩnh, an vui. Hãy tự khám nghiệm những thái độ tinh thần của chúng ta. Hãy trở nên một nhà tâm lý học cho chính mình.
Nếu chúng ta có đủ thông minh, chúng ta sẽ tự biết rằng chính những đối tượng vật chất không đủ mang lại cho chúng ta sự an vui, sự thỏa mãn nên chúng ta cũng chẳng cần phải tham dự vào những cuộc hội thảo khích động, những cuộc hành trình tôn giáo để mà khám nghiệm nội tâm của chúng ta. Nhưng có một số người lại nghĩ như vậy, họ tin rằng việc khám xét nội tâm là việc của tôn giáo, của một cái gì có vẻ linh thiêng. Chúng ta thực sự không cần phải theo một tôn giáo này, triết lý kia mới có thể phân tích được nội tâm của mình, để rồi phải khép mình vào khuôn khổ của họ. Nếu thực sự chúng ta muốn an vui, hạnh phúc, chúng ta hãy thành thật truy xét cái lối sống hiện tại của chúng ta, cái đang hướng dẫn cuộc đời của chúng ta. Ðạo ở tại tâm, đạo từ tâm mà ra, tâm của chúng ta chính là đạo của chúng ta!
Khi chúng ta khảo sát tâm, chúng ta không nên thúc đẩy, không nên dồn nén hay hợp lý hóa nó. Hãy thoải mái, hãy thư dãn. Ðừng nóng nảy, bồn chồn khi sự việc xảy ra. Chỉ nên tỉnh thức theo dõi chúng xem chúng từ đâu đến, gốc gác nó ở chỗ nào, căn bản nó là gì. Hãy tự giới thiệu vấn đề với chính mình: “Ðây là vấn đề, tại sao nó trở thành vấn đề, cái tâm nào của tôi làm nó trở thành vấn đề, cái tâm nào cảm thấy đây là vấn đề?” Một khi chúng ta tự truy xét như vậy, vấn đề sẽ tan biến một cách rất tự nhiên. Qúa đơn giản, phải không qúy vị? Chúng ta chẳng cần phải tin tưởng vào cái gì. Ðừng tin vào bất cứ cái gì! Tất cả đều như vậy, chúng ta không cần phải nói, "tôi không tin tôi có một cái tâm.” Chúng ta không thể loại bỏ tâm của chúng ta. Chúng ta có thể tuyên bố, "Tôi loại bỏ những sự kiện của Ðông phương.” -- Tôi đồng ý. Nhưng qúy vị có thể loại bỏ được chính qúy vị không? Qúy vị có thể bỏ cái đầu, cái mũi của qúy vị đi không? Chúng ta không thể bỏ cái tâm của chúng ta đi được. Chính vì thế, hãy tự đối xử khôn ngoan với chính mình và hãy cố gắng khám phá ra cho được nguồn gốc của sự thỏa mãn đang nằm ở đâu?
Khi chúng ta còn nhỏ, chúng ta yêu thích bánh kẹo, chúng ta nghĩ, "Khi lớn lên, tôi sẽ ăn bánh kẹo bao nhiêu cũng được, sẽ ăn cho thỏa thích, cho đã đời; rồi chúng ta tự cảm thấy hạnh phúc.” Bây giờ, chúng ta muốn mua bao nhiêu kẹo bánh cũng được, tùy ý chọn lựa, nhưng chúng ta lại buồn chán, cuộc đời chúng ta vẫn tẻ lạt. Chúng ta liền đi đến một quyết định, vì những cái hiện có không làm tôi vui nên tôi sẽ mua xe, mua nhà, mua vô tuyến truyền hình, kiếm một người chồng, một cô vợ... rồi chúng ta tự cảm thấy yêu đời, hạnh phúc. Bây giờ chúng ta có tất cả những thứ đó, nhưng rồi cái xe cho chúng ta những vấn đề, cái nhà đem lại cho chúng ta những lo âu, người chồng, người vợ cho chúng ta những phiền phức, con cái cho chúng ta những bực mình... Chúng ta liền than vãn, "Chẳng thỏa mãn chút nào cả! Chẳng vui gì cả! Chẳng thấy hạnh phúc đâu! ”
Vậy, cái gì mới là sự thỏa mãn? Ðây là một việc làm quan trọng: hãy duyệt xét lại tất cả cái quá trình tâm lý này, hãy suy xét, hãy ôn lại cuộc đời từ lúc còn ấu thơ đến hiện tại. Ðây là phương thức phân tích của thiền định: "Lúc đó, khi còn nhỏ, tâm tôi như thế này, bây giờ tâm tôi như thế này, nó đã thay đổi theo chiều này, chiều kia.” Tâm chúng ta đã thay đổi không biết bao nhiêu lần, nhưng chúng ta có thấu hiểu được cái gì mới thực sự đem lại hạnh phúc cho chúng ta không? Theo sự hiểu biết của tôi thì chúng ta đã hoàn toàn thất bại, chúng ta đã mất hết. Chúng ta biết rõ đường đi trong thành phố chúng ta đang ở, chúng ta biết đường về nhà, chúng ta biết mua bánh kẹo ở đâu, nhưng thực ra chúng ta vẫn lạc mất tất cả, chúng ta đã không tìm ra được mục đích, cái cứu cánh của cuộc đời chúng ta. Hãy thành tâm mà suy nghĩ đi! Có phải vậy không, thưa quý vị?
Ðức Phật dậy rằng tất cả những gì mà chúng ta cần phải biết là chúng ta là ai? Chúng ta hiện hữu như thế nào? Chúng ta không cần phải tin vào bất cứ gì. Chỉ cần tìm hiểu tâm của chúng ta: nó làm việc như thế nào? Những điều tham muốn và bám víu phát khởi lên như thế nào? Vô minh xuất hiện làm sao? Tình cảm đến từ đâu?...vân vân... Chỉ cần thông suốt bản tính tự nhiên của những vấn đề đó là chúng ta sẽ an vui hạnh phúc ngay. Từ đó, cuộc đời của chúng ta sẽ thay đổi toàn diện; tất cả sẽ được chuyển hóa một cách tuyệt vời. Cái gì trước kia nhìn thấy tồi tàn tăm tối thì bây giờ thấy tuyệt hảo, hạnh phúc. Nếu tôi nói, tất cả chúng ta đều đã sống vì bánh kẹo, qúy vị nghĩ rằng tôi bị điên. “Không! Không! ” Cái tâm tự đề cao của chúng ta có thể thốt lên như vậy. Nhưng hãy chân thành nhìn sâu vào mục đích sống của chúng ta. Tại sao chúng ta lại đến đây nghe giảng? Ðể được tốt lành? Ðể trở thành nổi tiếng? Ðể tích tụ thêm tài sản? Ðể lôi cuốn người khác?... Tôi không bới móc ai, chúng ta hãy tự kiểm soát, chúng ta sẽ nhìn ra ngay. Qua những giây phút nghiền ngẫm suy tư như vậy, chúng ta sẽ khám phá ra được một sự thực là chúng ta đã dành cả một đời để kiếm tìm hạnh phúc qua miếng chocolate hoặc ly ice-cream (vật chất) mà hoàn toàn bỏ quên sự kiện chúng ta đã may mắn được sinh ra làm người. Con chim và con chó cũng hành động giống y như vậy. Phải chăng mục đích cuộc đời của con người cao hơn con chó, con gà?
Tôi không quyết định cuộc đời cho qúy vị, nhưng chúng ta nên suy ngẫm vấn đề này. Tốt hơn, chúng ta nên có một cuộc sống toàn diện hơn là chỉ chạy theo một chiều hoặc qúa bừa bãi. Một cuộc sống bừa bãi, lộn xộn chẳng những không có lợi cho chính mình mà chẳng giúp ích được cho người khác, điều này chẳng khôn ngoan chút nào. Thực ra chúng ta sống cho cái gì? -- bánh kẹo? thịt? Có lẽ chúng ta sẽ nói, "Dĩ nhiên tôi không sống để ăn. Tôi là người hiểu biết, có học.” Nhưng học thức cũng do tâm mà ra. Ngoài tâm ra, cái gì là học thức, giáo dục? cái gì là triết học? Triết học là sản phẩm của tâm thức của một số người nào đó, rồi kết hợp lại thành một ý thức hệ. Không có tâm sẽ chẳng có triết học, triết thuyết, cũng chẳng có những vấn đề về vũ trụ. Tất cả đều là sản phẩm của tâm!
Làm thế nào chúng ta biết được tâm? Chỉ cần theo dõi, quan sát cách nó nhận thức, cách nó diễn tả một sự kiện mà nó đang đối diện. Hãy quan sát cái cảm giác nào -thoải mái hay không thoải mái - đang dấy lên, đang chuyển động. Rồi, theo dõi, "Khi nào tôi nhận ra được vấn đề này, cảm giác này đến, cảm xúc kia xuất hiện; tôi phân biệt được chúng, tại sao?” Ðó là cách nhận biết tâm của chúng ta. Tất cả chỉ là như vậy. Thật là đơn giản.
Một khi chúng ta đã nhận ra được tâm, chúng ta sẽ không còn đổ lỗi cho người khác về những vấn đề mà chúng ta đang vướng phải. Chúng ta sẽ nhận ra rằng những lỗi lầm của chúng ta là do cái tâm bệnh hoạn, cái tâm sai quấy của chúng ta. Mỗi khi chúng ta bận bịu với những sự việc bên ngoài, với những đối tượng đầy vật chất, chúng ta thường đỗ lỗi cho những sự việc đó hay cho người nào đó đã đem lại rắc rối hay thất bại cho chúng ta. Quy chiếu những lỗi lầm cho những hiện tượng ở bên ngoài sẽ đem lại, sẽ để lại những sầu khổ cho tâm hồn. Khi bắt đầu nhận thức được những quan niệm sai lầm là chúng ta bắt đầu bước chân vào con đường nhận thức được bản tính chân thật của tâm và sẽ chấm dứt được những đau khổ trong cuộc đời.
Những điều nhận xét này có mới mẻ với chúng ta không? Không, nó chẳng mới chút nào. Trong bất cứ trường hợp nào, trước khi làm việc gì, chúng ta vẫn thường tìm hiểu nó rồi mới đi tới quyết định. Tất cả chúng ta đều đã làm như vậy. Tôi không đề nghị một vấn đề nào mới mẻ cả. Chỉ có một điều khác biệt là chúng ta đã không thực sự quyết tâm làm đầy đủ, trọn vẹn. Hãy suy nghĩ sâu xa thêm nữa đi. Ðiều này không có nghĩa là hãy chỉ ngồi một mình trong một góc nào đó để chăm chú vào hơi thở - chúng ta có thể kiểm soát tâm ở bất cứ nơi nào, ở bất cứ thời điểm nào, trong lúc đang nói chuyện hay trong lúc đang làm việc với người khác...vân vân... Qúy vị có nghĩ rằng việc khám nghiệm tâm chỉ dành cho những người đang trên đường đi về Phương Ðông hay không? Ðừng nghĩ như vậy.
Nhận thức về bản tính tự nhiên của tâm thì khác với sự nhận thức về xương thịt của thân xác. Tâm của chúng ta giống như cái gương, nó phản chiếu tất cả những gì ở trước nó, không phân biệt cũng không phân tích, sự vật như thế nào phản chiếu y như vậy. Nếu chúng ta có sự hiểu-biết-của-trí-huệ, chúng ta có thể kiểm soát được sự phản chiếu mà chúng ta đã cho phép đối tượng đi vào chiếc gương của tâm chúng ta. Nếu chúng ta hoàn toàn bỏ qua những gì xẩy ra ở trong tâm, nó sẽ phản chiếu tất cả những rác rưởi mà nó gặp - những sự kiện làm cho tâm lý chúng ta bệnh hoạn. Trí-Huệ-Nhận-Biết của chúng ta sẽ phân tích đâu là sự phản chiếu lợi ích và đâu là sự phản chiếu có hại cho tâm lý. Thực ra, một khi chúng ta nhận thức được bản tính thật của chủ thể và đối tượng thì tất cả mọi vấn đề sẽ trong sáng ngay.
Có nhiều người nghĩ rằng họ đang theo một tôn giáo, nhưng thử hỏi tôn giáo là gì? Nếu chúng ta không tìm hiểu bản tính chân thật của chúng ta thì chúng ta sẽ không có được trí tuệ, chẳng hiểu mình là ai, như vậy họ theo tôn giáo là thế nào? để làm gì? Ðó chỉ là tôn giáo miệng -- “Tôi là Phật tử, là Công giáo, là Do Thái giáo...vân vân...”-- sẽ chẳng giúp ích được gì, chẳng nghĩa lý gì. Nó chẳng giúp gì được chúng ta cũng chẳng giúp ích gì cho người khác. Muốn thực sự giúp người khác, chúng ta cần phải có trí tuệ.
Ðiều rắc rối nhất của con người, vấn đề quan trọng nhất của loài người là những vấn đề thuộc về tâm lý chứ không phải vật chất. Từ khi sinh ra đến lúc chết, con người liên tục chịu ảnh hưởng của tâm khổ đau của chính họ. Rất nhiều người trong chúng ta không bao giờ nhìn ra được trong tâm của mình như thề nào khi sự vật đến một cách bình thản, một cách tốt đẹp, nhưng khi sự kiện đến một cách đột ngột không tốt, không vừa lòng - tai nạn hay một kinh nghiệm buồn đau - là ngay lập tức chúng ta kêu lên: "Lạy Chúa, (lạy Phật, lạy Trời) xin cứu con.” Ðấy, họ tự nhận họ có đạo, thật là nực cười! Dù hạnh phúc hay đau khổ, người chân thành thực hành đạo vẫn luôn luôn bình thản và thức tỉnh trong Chúa, (Phật, Trời) và trong chính bản thể của họ. Chúng ta không nên quá lý tưởng hay quá lơ là đối với tôn giáo, vì khi chúng ta sung sướng được vây quanh đầy bánh kẹo hay khoái lạc, chúng ta sẽ quên đi chính mình và chỉ quay lại với Thượng đế khi gặp những chuyện rắc rối, khổ đau.
Không cần biết có bao nhiêu thứ tôn giáo ở trên cõi đời này, những sự diễn tả của họ về Chúa, về Phật..vân vân.... đều chỉ là môi miệng và do tâm của họ mà ra (khẩu và ý); chỉ bằng hai thứ này mà thôi, chỉ qua hai cửa ngõ này mà thôi. Vì thế, lời nói không quan trọng. Tất cả những gì chúng ta nhận biết về sự vật, về hiện tượng - tốt xấu, triết lý, chủ thuyết...vân vân...- đều phát ra từ tâm. Tâm thật sự là quan trọng. Do đó, nó cần được hướng dẫn. Một chiếc phản lực cơ bay tốt cần phải có người phi công giỏi. Người phi công của tâm chúng ta cần có trí tuệ để hiểu được tính bản nhiên của nó. Trong chiều hướng đó, chúng ta có thể hướng dẫn tâm lực của chúng ta để đem lại an lạc cho cuộc sống thay vì để nó chạy lung tung như một con voi điên, làm hại cho chính bản thân mình và cho những người khác.
Tôi không cần phải nói thêm nữa. Tôi nghĩ rằng quý vị đã hiểu tôi muốn nói gì. Bây giờ chúng ta có thể đàm luận với nhau thì sẽ ích lợi hơn. Quý vị hãy đặt câu hỏi, tôi sẽ cố gắng trả lời. Nên nhớ rằng quý vị không cần phải đồng ý với những gì tôi trình bày. Quý vị cần phải hiểu thái độ của tôi và tâm của tôi. Nếu qúy vị không bằng lòng những điều tôi trình bày, xin hãy đả kích nó. Tôi thích những người tranh luận với tôi. Tôi hoàn toàn không độc tài: "anh phải thế này, bà phải thế kia.” Tôi không có quyền dạy bất cứ ai phải làm gì. Tôi chỉ xin đề nghị và để quý vị tự suy nghĩ lấy. Nếu được như vậy là tôi hài lòng rồi. Bây giờ xin cho tôi biết những gì quý vị không bằng lòng về những điều tôi vừa trình bày.
Hỏi: Ngài nhận biết tâm của ngài như thế nào? Làm sao ngài kiểm soát nó?
Lạt ma: Phương thức đơn giản để nhận biết và kiểm soát tâm của chúng ta là kiểm chứng và kiểm điểm xem chúng ta nhận thức sự vật như thế nào, chúng ta diễn dịch những kinh nghiệm như thế nào. Tại sao chị có qúa nhiều cảm xúc khác nhau về người bạn trai của chị, mặc dầu chỉ trong một ngày. Vào buổi sáng chị thấy yêu anh ta, vào buổi trưa lại cảm thấy bực mình, tại sao vậy? Có phải anh ta thay đổi không? Không, anh ta vẫn như vậy. Thế thì tại sao chị lại có những cảm xúc khác biệt về anh ấy? Ðó là đường lối chúng ta kiểm soát tâm.
Hỏi: Nếu chúng ta không tin rằng tâm chúng ta có thể quyết định được một việc gì, chúng ta có nên để cho một yếu tố bên ngoài tham dự vào không? Như chúng ta tự nhủ, "nếu điều này, việc kia xẩy ra, tôi sẽ đi chỗ này; nếu sự việc khác xẩy ra, tôi sẽ đi chỗ đó.”
Lạt ma: Trước khi chúng ta làm bất cứ công việc gì, chúng ta nên tự hỏi tại sao chúng ta làm việc này, mục đích gì, lý do chúng ta tham dự vào công việc này là gì? Nếu con đường trước mặt có vẻ sẽ xẩy ra vấn đề, dĩ nhiên chúng ta không đi con đường đó nữa, nếu nhận thấy an toàn, chúng ta sẽ đi. Trước tiên, hãy nhận xét. Không nên làm bất cứ công việc gì mà không biết và không hiểu cái gì sẽ xẩy ra cho mình.
Hỏi: Lạt ma là ai?
Lạt ma: Câu hỏi rất hay. Theo quan điểm của người Tây Tạng, lạt ma là một người có trình độ học thức rất cao về thế giới nội tâm, chẳng những họ thông hiểu tâm hiện tại mà còn thấu triệt cả tâm quá khứ và tương lai. Nói một cách tâm lý học, một lạt ma có thể biết họ đến từ đâu và sẽ đi về đâu, đồng thời họ có sức mạnh kiểm soát được chính họ và có khả năng khuyên bảo người khác trên con đường tâm linh. Người Tây Tạng gọi những người như vậy là lạt ma.
Hỏi: Chức vị và chức vụ nào ở Tây Phương có thể so sánh với các vị lạt ma?
Lạt ma: Tôi không biết có chức vụ nào ở Tây Phương có thể so sánh hay không. Chúng ta có thể hiểu đây là một sự kết hợp công việc giữa một vị linh mục, một nhà tâm lý học và một bác sĩ. Nhưng như tôi vừa trình bày, lạt ma là người đã thực chứng được chính tâm của họ và của người khác nên họ có thể giúp những người khác giải quyết được những vấn đề tâm linh. Tôi hoàn toàn không chỉ trích ai, nhưng tôi nghi ngờ những kinh nghiệm tâm linh, những kinh nghiệm về thế giới cảm xúc - như một số người khác - của những nhà tâm lý học Tây Phương. Ðôi khi họ khuyên bảo những điều không có gía trị, kém hiểu biết, giải thích qúa nông cạn cho những vấn đề mà một người đã trải qua, như "Khi chúng ta còn nhỏ mẹ chúng ta đã làm như vậy, ba chúng ta đã làm như thế...” Tôi không đồng ý như vậy, điều đó không phải sự thật. Chúng ta không thể đổ lỗi cho cha mẹ chúng ta về những vấn đề của chúng ta trong hiện tại.
Dĩ nhiên, môi trường sinh sống có tạo ra những khó khăn, nhưng nguyên nhân chính vẫn luôn luôn là tâm của chúng ta; cốt tủy của tất cả mọi vấn đề không bao giờ đến từ bên ngoài, luôn luôn từ tâm của chúng ta. Tôi không biết, nhưng có lẽ bác sĩ Tây Phương sợ không giám nói lên sự thật, không giám trình bày vấn đề như nó là. Tôi cũng đã gặp rất nhiều linh mục, mục sư, có những vị là bạn của tôi, họ có khuynh hướng không muốn trực tiếp đối diện qúa nhiều đến những vấn đề hiện tại đang xẩy ra tại chỗ. Thay vì chú ý đến những vấn đề thực tiễn luôn luôn thay đổi, những vấn đề bấp bênh trong cuộc sống hàng ngày, họ lại chỉ chú trọng đến những vấn đề qúa tôn giáo như Thượng Ðế, đức tin...vân vân.... Con người ngày nay thích những gì là thực tế, khoa học nên họ đã từ chối những gì mà các vị linh mục, đạo sĩ giảng dạy.
Hỏi: Thiền định giúp chúng ta trong sự quyết định như thế nào?
Lạt ma: Thiền định mang lại những kết qủa tốt vì đó là phương pháp chẳng những đòi hỏi chúng ta phải tin tưởng vào một điều gì mà chúng ta còn phải chân thành tự mình thực tập trong đời sống thường ngày nữa. Hãy tự kiểm soát, hãy tự theo dõi chính cái tâm của mình. Nếu có người nào la mắng, chửi rủa chúng ta, chạm đến tự ái của chúng ta, thay vì phản kháng lại, chúng ta hãy bình tĩnh kiểm soát, theo dõi xem cái gì đang dấy lên, đang bốc lên, đang diễn ra ở trong tâm của chúng ta. Hãy theo dõi những âm thanh từ miệng của người kia đang chuyền đến tai của chúng ta rồi làm tim của chúng ta đau nhói như thế nào. Nếu thực sự chúng ta theo dõi đúng như vậy, sự kiện này sẽ làm chúng ta bật cười. Chúng ta sẽ thấy thật là ngớ ngẩn khi tức bực một chuyện vớ vẩn như vậy. Rồi vấn đề sẽ tan biến đi trong tích tắc, nhanh như một cái búng tay! Thực hành theo phương thức này, chúng ta sẽ tự khám phá ra vấn đề bằng những kinh nghiệm của chính mình, chúng ta sẽ hiểu thiền định giúp ích như thế nào, nó thực sự đem lại sự thỏa mãn trong mọi vấn đề như thế nào. Thiền định không chỉ là lời nói, đó chính là trí tuệ!
Hỏi: Thưa Lạt ma, xin ngài cho biết về nghiệp.
Lạt ma: Ðược: chúng ta là sự kết tụ của nghiệp. Ðiều này thật là đơn giản. Thực ra, danh từ nghiệp (karma) đến từ Ân độ, giải thích một cách ngắn gọn, đây là luật nhân và qủa. Luật này có ý nghĩa gì? Có một điều gì đó xẩy ra trong tâm chúng ta ngày hôm qua, để ngày hôm nay chúng ta kinh nghiệm được hậu qủa. Hay là, trong hoàn cảnh sống của chúng ta: cha mẹ chúng ta như vậy, chúng ta có một đời sống như vậy, thì chúng ta sẽ nhận lãnh những kết qủa như vậy. Trong đời sống hàng ngày của chúng ta, trong từng giây phút, trong từng công việc làm, trong từng hành động.....là những chuỗi dài vô tận liên tục không ngừng nghỉ của những nguyên nhân và hậu qủa, của những hành động và phản ứng... đó là nghiệp. Cho tới khi nào chúng ta còn ở trong cái thân xác này, còn đối đãi với thế giới cảm quan, còn phân biệt cái này tốt, cái kia xấu là tâm chúng ta còn tạo ra nghiệp còn tạo ra nhân và qủa. Nghiệp không chỉ là những lý thuyết triết học, nó chính là khoa học, khoa học Phật giáo. Nghiệp giải thích đời sống phát triển, tiến hóa như thế nào; phân biệt sắc tướng và cảm thọ như thế nào, mầu sắc và sự khích động như thế nào...vân vân...; toàn thể cuộc đời của chúng ta, chúng ta là ai, chúng ta đến từ đâu, chúng ta sẽ đi về đâu.....vân vân ... đều có liên hệ với tâm của chúng ta. Nghiệp qủa là khoa học của Phật giáo để giải thích sự tiến hóa, sự chuyển hóa. Như vậy, mặc dầu nghiệp (karma) là chữ phát xuất từ Ân độ nhưng thực ra chúng ta là nghiệp, chúng ta là kết tụ của nghiệp, toàn thể cuộc đời của chúng ta bị kiểm soát bởi nghiệp, chúng ta sinh sống trong trường lực (energy field) của nghiệp qủa. Năng lực của chúng ta, sinh lực của chúng ta giao thoa với các nguồn năng lực khác, với các nguồn năng lực khác nữa, khác nữa....vô cùng vô tận... đó là cách thế toàn thể cuộc sống của chúng ta phô bày ra, hiển lộ ra, diễn đạt ra, hiện hành ra. Từ thể chất đến tinh thần, tất cả đều là nghiệp. Do đó, nghiệp không phải là cái gì mà chúng ta phải tin vào. Bởi vì dù tin hay không tin có nghiệp, đặc tính tự nhiên của cả thân và tâm của chúng ta là cứ lòng vòng trong sự hiện hữu tự nhiên của sáu cõi luân hồi.
Trong vũ trụ vật chất, một khi tất cả mọi thứ hợp lại với nhau - đất, nước, lửa và gío - là tự nhiên có sự giao thoa, ảnh hưởng lẫn nhau. Không cần phải tin, sự tự nhiên luôn luôn tự nhiên như vậy. Thế giới nội tại của chúng ta cũng y như vậy, mỗi khi tiếp xúc với thế giới bên ngoài là tự nhiên chúng có phản ứng. Ví dụ, năm ngoái chúng ta ăn một thỏi chocolate và cảm thấy rất ngon miệng, rồi từ đó chúng ta không có nữa, bây giờ chúng ta thèm nó: "Trời, tôi thèm một miếng chocolate quá! ” chúng ta nhớ đến kinh nghiệm khi thưởng thức miếng chocolate trước kia, chính sự “nhớ đến” này làm chúng ta thèm và muốn có thêm. Chính sự phản ứng vào kinh nghiệm trong quá khứ là nghiệp; kinh nghiệm là nhân, thèm muốn là quả. Thật là đơn giản dễ hiểu, phải không qúy vị?
Hỏi: Mục đích của ngài trong cuộc sống là gì?
Lạt ma: Quý vị thắc mắc về mục đích cuộc đời của tôi phải không? Ðây là vấn đề mà chính tôi cần phải tự tìm hiểu, nhưng nếu quý vị bắt buộc tôi phải trả lời thì tôi sẽ nói như thế này, cả cuộc đời của tôi xin được mang lại sự lợi ích càng nhiều càng tốt cho người khác, đồng thời cũng tự mang lại ơn ích cho chính mình. Tôi không thể nói tôi đã thành công trong vấn đề này nhưng đó là mục đích của đời tôi.
Hỏi: Tâm có khác linh hồn hay không? Khi ngài nói giải quyết vấn đề của tâm, có phải ngài muốn đề cập đến tâm có vấn đề chứ không phải linh hồn?
Lạt ma: Một cách triết lý, linh hồn có thể diễn tả dưới rất nhiều khía cạnh. Trong Thiên Chúa giáo hay Ân độ giáo, linh hồn khác với tâm và được coi như thường hằng bất tử và có tự tính. Theo ý kiến của tôi thì không phải như vậy. Theo Phật giáo, linh hồn, tâm hay chúng ta gọi bằng bất cứ tên gì, nó luôn luôn thay đổi, vô thường. Tôi thực sự không phân biệt linh hồn và tâm, nhưng bên trong mỗi người chúng ta, chúng ta không thể tìm thấy bất cứ cái gì tồn tại mãi mãi và tự hữu (tự nó mà có). Khi đối diện với những vấn đề tinh thần, đừng nghĩ rằng tâm luôn luôn, hoàn toàn xấu; một cái tâm không được kiểm soát, không tỉnh thức là nguyên nhân của mọi vấn đề. Nếu chúng ta phát triển trí tuệ và từ đó nhận định được bản tính tự nhiên của một cái tâm không được kiểm soát thì nó sẽ tự nhiên biến mất. Nhưng cho tới khi nào chúng ta chưa nhận diện được nó thì chúng ta vẫn còn bị nó chi phối.
Hỏi: Tôi được nghe rất nhiều người Tây phương đã học hỏi được những triết lý thâm sâu huyền diệu của Phật giáo Tây Tạng nhưng họ khó có thể đem ra thực hành trong cuộc sống. Lý thuyết thì quá tốt mà không thực hành được. Thưa ngài, cái gì nó ngăn cản sự thực hành?
Lạt ma: Cám ơn anh, một câu hỏi quá hay. Phật giáo Tây tạng dạy chúng ta cách vượt qua cái tâm bất mãn của chúng ta, nhưng để thực hiện được điều này, chúng ta cần phải có sự quyết tâm, cần có một ý chí. Ðể đưa phương pháp của chúng tôi vào kinh nghiệm của riêng anh, anh nên đi từ từ, từng bước một. Anh không thể nhảy một bước đến ngay mức cuối cùng. Nó cần thời gian và chúng tôi tiên đoán rằng anh sẽ gặp thất bại trước. Hãy đi từ từ một cách thoải mái thì sự thực hành sẽ dễ dàng hơn theo thời gian
Hỏi: Thưa ngài chân tính của tâm là gì và làm sao để nhận biết nó?
Lạt ma: Tâm của chúng ta có hai khía cạnh (hai trạng thái), tương đối và tuyệt đối. Tâm nhận và phản ứng hay hành động theo thế giới cảm quan, đó là tương đối. Chúng tôi còn gọi đó là tâm nhị nguyên, đó là lý do tôi thường diễn tả nó là "cái này-cái kia” nhận thức, bản tính tự nhiên của nó là năng động. Tuy nhiên, nhờ sự chuyển hóa của tâm nhị nguyên mà chúng ta có thể thống nhất được những quan điểm của chúng ta. Tại thời điểm đó chúng ta mới nhận ra được bản tính chân thật tuyệt đối của tâm chúng ta, nó ở phía bên kia của tâm nhị nguyên. Vì phải tiếp xúc với thế giới cảm quan bình thường của chúng ta, hàng ngày trong đời sống trần tục, nên hai vấn đề đối chọi, tâm nhị nguyên, luôn luôn xẩy ra. Sự xuất hiện của hai sự kiện luôn luôn tạo ra vấn đề. Giống như trẻ con --chỉ một đứa thì không sao, ok; hai đứa với nhau là tự nhiên có lộn xộn. Cũng giống như vậy, năm giác quan của chúng ta tiếp xúc, tiếp nhận, diễn dịch về thế giới chung quanh và cung cấp những tin tức nhị nguyên cho tâm chúng ta, tâm chúng ta chụp lấy những nhận biết đó, vì thế, một cách rất tự nhiên, những xung đột và xáo trộn liền xẩy ra. Sự kiện này hoàn toàn đi ngược lại sự vắng lặng và an tịnh tự nhiên của thế giới bên trong. Do đó, khi đạt tới, khi chứng nghiệm được cảnh giới yên tịnh này, chúng ta sẽ kinh nghiệm được thế nào là sự bình an tuyệt đối. Ðây chỉ là một cách giải thích vắn tắt điều anh hỏi, có thể anh sẽ không hoàn toàn thỏa mãn, vì đây là một đề tài lớn rất khó hiểu. Những gì tôi vừa giải thích chỉ là sự giới thiệu đến một lãnh vực vô cùng thâm sâu. Tuy nhiên, nếu anh có một chút hiểu biết về vấn đề này thì câu trả lời của tôi có thể làm anh vừa lòng.
Hỏi: Khi ngài tìm hiểu, kiểm soát tâm của ngài, nó có luôn luôn cho ngài biết sự thật không?
Lạt ma: Không, không cần phải như vậy. Ðôi khi cái tâm thức sai lầm của chúng ta trả lời. Chúng ta không nên nghe theo chúng. Thay vì như vậy, anh hãy nói với chính anh, “Tôi không thỏa mãn với những gì mà tâm nói; tôi muốn một câu trả lời tốt hơn.” Chúng ta hãy luôn luôn liên tục tìm hiểu sâu xa hơn cho tới khi nào trí tuệ của chúng ta trả lời, trí tuệ của chúng ta lên tiếng. Tốt hơn, hãy hỏi, hãy luôn luôn hỏi; vì không hỏi sẽ không có câu trả lời. Nhưng chúng ta không nên hỏi một cách quá xúc động, quá nóng nảy, “Ồ, cái gì đó, cái gì đó? Tôi phải biết, tôi phải tìm cho ra, tôi phải...” Nếu chúng ta có câu hỏi, nên từ từ viết xuống, nên suy nghĩ cho thấu đáo. Một lúc nào đó câu trả lời đúng sẽ xuất hiện, nó cần thời gian. Nếu chúng ta không có câu trả lời ngày hôm nay, hãy giữ lấy câu hỏi. Một khi câu hỏi trở nên mãnh liệt, câu trả lời sẽ đến, có khi nó đến trong giấc mơ. Tại sao chúng ta có được câu trả lời? Bởi vì bản tính tự nhiên của chúng ta là trí tuệ. Ðừng nghĩ rằng chúng ta hoàn toàn vô minh. Bản tính tự nhiên của con người có cả hai thái cực âm và dương, tốt và xấu, trí tuệ và ngu tối.
Hỏi: Ngài định nghĩa một vị thầy (guru) như thế nào?
Lạt ma: Thầy là một người thực sự có thể chỉ cho chúng ta biết tâm bản nhiên của chúng ta và là một người thấu triệt toàn diện những khúc mắc tâm linh của chúng ta. Người nào không thấu hiểu tâm của mình cũng không thể biết được tâm của người khác và vì thế không thể là một vị thầy. Họ không có khả năng giải quyết những vấn đề của người khác. Chúng ta nên vô cùng thận trọng mỗi khi chọn cho mình một vị thầy tâm linh; có rất nhiều ông thầy giả hiệu ở chung quanh chúng ta. Ðôi khi những người Tây phương vì qúa tin tưởng, qúa sùng bái, nên một người tới nói "Tôi là một lạt ma, tôi là một hành gỉa, tôi có thể cho anh sự hiểu biết,” rồi anh bạn trẻ Tây phương nghĩ, "Chắc vị thầy này có thể chỉ cho mình, mình sẽ đi theo ngài.” Nhưng rồi sự kiện này sẽ mang lại cho anh ta rất nhiều phiền nhiễu. Tôi đã được nghe có rất nhiều người bị những lang băm lường gạt. Người Tây phương có khuynh hướng dễ dàng tin hơn người Ðông phương, người Ðông phương thận trọng vấn đề này hơn. Hãy coi chừng, đừng quá vội vàng.
Hỏi: Phải chăng sự khiêm tốn luôn luôn đi đôi với trí tuệ?
Lạt ma: Ðúng. Càng khiêm tốn càng tốt. Nếu chúng ta luôn luôn hành xử với tấm lòng khiêm tốn, hòa nhã và hiểu biết thì cuộc đời chúng ta sẽ tuyệt vời biết bao. Chúng ta sẽ luôn luôn kính trọng mọi người.
Hỏi: Có sự ngoại lệ trong vấn đề này không, thưa ngài? Vì tôi đã được đọc trên một tấm bích chương của một vị lãnh đạo tinh thần, "Mọi người phải qùy dưới chân ta.” Tình trạng đó có phải là khôn ngoan không?
Lạt ma: Ồ, điều này thật khó nói. Trong trường hợp này chúng ta phải rất thận trọng. Tâm chúng ta rất kỳ lạ. Có khi chúng ta coi thường những sự kiện gía trị, có khi chúng ta lại chấp nhận những sự kiện phải nên tránh. Hãy tránh những trường hợp cực đoan, chúng ta nên theo con đường trung đạo, hãy kiểm soát mọi sự kiện bằng trí tuệ. Ðiều này thực sự quan trọng.
Hỏi: Tại sao có sự khác biệt giữa người Tây phương và người Ðông phương như ngài mới đề cập đến?
Lạt ma: Không có vấn đề gì hoàn toàn khác biệt. Có thể người Tây phương hơi phức tạp một chút trong sự hiểu biết, nhưng căn bản chúng ta đều là con người; hầu như ai trong chúng ta cũng đều muốn hưởng hạnh phúc và khoái lạc. Có thể vì trình độ hiểu biết khác nhau của mỗi người đem đến sự khác biệt về cá tính. Sự liên hệ thầy trò của người Á Ðông khác với người Tây phương có thể vì họ có nhiều kinh nghiệm trong vấn đề này hơn.
Hỏi: Có phải sự thành công trong việc phát triển trí tuệ ở Tây phương khó khăn hơn ở Ðông phương vì ở Tây phương chúng tôi bị qúa nhiều trở ngại, tâm của chúng tôi qúa bận bịu với qúa khứ, tương lai và hình như chúng tôi bị qúa nhiều đè nén, áp chế? Phải chăng chúng tôi nên hoàn toàn tự từ bỏ? hay chúng tôi phải làm một cái gì?
Lạt ma: Tôi không nói rằng sự thành công trong vấn đề phát triển trí tuệ ở phương Tây khó hơn ở phương Ðông. Thực ra, vấn đề phát triển trí tuệ, vấn đề tìm hiểu tính bản nhiên là vấn đề hoàn toàn cá nhân, của từng người. Chúng ta không thể nói rằng ở Ðông phương sẽ dễ hơn ở Tây phương. Cũng như chúng ta không thể nhất quyết rằng muốn phát triển trí tuệ chúng ta phải đoạn tuyệt với đời sống vật chất Tây phương. Anh không phải từ bỏ cái gì cả. Thay vì để ý đến vấn đề phải từ bỏ, anh hãy cố gắng phát triển những quan điểm, như "Tôi cần cái này, nhưng không phải tôi cần tất cả mọi thứ.” Những trở ngại thực sự đến với chúng ta khi lòng tham và sự bám víu bắt đầu ngự trị trong tâm chúng ta và khi chúng ta đặt hết tin tưởng vào người khác và vào sự sở hữu vật chất. Những sự vật ở bên ngòai tự nó không phải là những trở ngại; trở ngại nằm ngay tại tâm chúng ta, nó nói với chúng ta, “Tôi không thể thiếu cái này được, đời tôi không thể không có nó.” Chúng ta có thể có một đời sống xa hoa, đầy đủ tiện nghi, nhưng đừng lệ thuộc, đừng bám víu vào những vật sở hữu đó. Sự hạnh phúc, sự thụ hưởng những tiện nghi sẽ thực sự vĩ đại hơn, thoải mái hơn nếu chúng ta thụ hưởng mà không bị vương vấn, không bị bận tâm vì chúng. Nếu chúng ta điều khiển được chúng, đời sống của chúng ta thật hoàn toàn. Ở Tây phương quý vị có cơ hôïi có được những tiện nghi này, nhưng ở Ðông phương chúng tôi thực sự phải tranh đấu để có được những tiện nghi tối thiểu. Ðể kết luận, càng bám víu vào những vật sở hữu càng tự đem lại nhiều rắc rối, đau khổ. Hãy cố gắng phát triển một tâm buông xả, một tâm tự do trong khi sở hữu những tài sản.
Tôi hy vọng rằng tôi đã trả lời đầy đủ cho qúy vị. Cám ơn qúy vị rất nhiều.
(Lama Yeshe thuyết giảng tại Trường Ðại Học Melbourne, Úc châu, ngày 25-3-1975)